Nobelovac Ivo Andrić zapisao je 1973. godine ovaj tekst o Sarajevu, njegovoj povijesti, ljepoti i dojmu što ga Šeher ostavlja na putnike namjernike. Dakako, Andrić nije mogao niti pretpostaviti da će dvadeset godina kasnije svijet obići sasvim drugačije slike Grada na Miljacki, da će sarajevske ulice biti poprište još jednog rata, najrazornijeg od vremena kad je princ Eugen Savojski spalio sve što se u Sarajevu spaliti moglo. Ipak, gradove nije tako lako ubiti kako to misle zločinci

Sarajevo zimi

To je grad. U svakom smislu te reči. Počevši od onog fantastičnog smisla koji ta reč ima u bajkama što smo ih slušali kao deca ("pa onda ih dovedoše u jedan veliki grad..") pa do istorijskih činjenica o razvitku i opadanju ovog mesta u prošlosti i do statističkih podataka o njegovom napretku danas, u novoj Jugoslaviji. Gledan ovako sa visine, taj grad nam govori svojim građevinama, baštama i ulicama koje su ispisane i nacrtane na padinama strmih bregova kao na stranicama napola otvorene knjige. Pred nama iskrsavaju magloviti fragmenti njegove prošlosti.

Sarajevo spada u one gradove čiji je postanak vezan za dolazak Osmanlija u našu zemlju, čiji je razvitak i osnovni oblik uslovljen vekovnom osmanlijskom upravom. Pre više od pet stotina godina prethodnice osmanlijske ekspanzije bile su česti gosti. Tu su se najposle i ustalile. One su i bile začetnice prvih naselja na samom ždrelu planinskog klanca kroz koji se reka Miljacka provlači kao konac kroz iglene uši. Sa učvršćenjem osmanlijske vlasti u Bosni iz tih utvrđenja i naseobina oko njih stao je da se razvija administrativni, vojni i trgovački centar. Grad se širio i ulepšavao, naročito u toku XVI i XVII stoleća, ali uvek ostajući na ivici klanca, kao pauk pred pukotinom iz koje izlazi, ali od koje se nikad posve ne odvaja.

Grad boraca i pobednika

Tako je nastalo feudalno Sarajevo osmanlijske epohe i tako se izgrađivalo i širilo pod istim i sličnim uslovima pod kojima i ostali balkanski centri osmanlijske države. Vreme velikih osmanlijskih napredovanja na Zapad, to je vreme njegovog procvata. Tada se ono u turskim dokumentima naziva "ognjište ratova i cvet među gradovima", "grad boraca i pobednika", a u starim srpskim crkvenim zapisima "bogomhranimo mjesto Sarajevo". U toku XVII veka Sarajevo je veliki bogat grad sa preko sto džamija, a javnim građevinama od vrednosti i lepote, kupatilima, bezistanima, karavansarajima i sahatkulama. Neke od tih građevina, koje su se sačuvale do dana današnjeg, svedoče o razvitku i veličini tadašnjeg Sarajeva. Svi strani putnici, Venecijanci, Francuzi ili Nemci, govore o Sarajevu kao o mnogoljudnoj, bogatoj i lepoj varoši koja je važan posrednik u trgovini između Istoka i Zapada. U tom podizanju grada igrali su važnu ulogu ljudi naše krvi i jezika koji su primili islam i došli na visoke vojne i administrativne položaje Osmanlijske carevine, kao što je na primer onaj Husrefbeg koji je sa manjim prekidima bio dvadesetak godina guverner Bosne i Hercegovine i koji je sagradio najljepše građevine Sarajeva.

Ali, ratovi koji su stvorili i podigli Sarajevo bili su i uzrok njegove propasti. Poslednje godine XVII veka u Sarajevo je prodro sa svojom vojskom austrijski vojskovođa princ Evgenije Savojski. To je bio i kraj njegovog prodiranja u tursku carevinu, ali ujedno i kraj razvitka cvatućeg grada Sarajeva. Sarajevo je spaljeno, stanovništvo svih vera razbeglo se ili je pobijeno ili odvedeno u ropstvo. Grad se više nije nikad potpuno oporavio od tog udarca ni dostigao stari stepen bogatstva i lepote. Zajedno sa carevinom koja ga je osnovala, Sarajevo je početkom XVII veka zapalo u letargiju sporog dotrajavanja. Godine 1878. tursku vlast je, posle više nego četiristogodišnjeg vladanja, smenila vlast Austro ugarske Monarhije. Tako je jednu dotrajalu imperiju, Osmanlijsko carstvo, smenila druga imperija u dotrajavanju, monarhija Habzburga.

Berlinski kongres poverio je Austriji upravu turskih pokrajina Bosne i Hercegovine, sa izričnim zadatkom da u tim zemljama uvede pravedniji i bolji poredak, u prvom redu da reši zastarele i nemoguće agrarne odnose koji su bili izvor nezadovoljstva i opšteg siromašenja zemlje. Monarhija Habzburga, koja je još u Napoleonovo vreme, kako se govorilo, bila za celo jedno stoleće u zadocnjenju za istorijskim razvitkom Evrope, pokazala se nesposobnom i izneverila je "misiju" koju su joj velike sile poverile. Nijedno od bitnih životnih pitanja ona nije rešila ni mogla da reši u okupiranim zemljama. Nesumnjivo da je sa novom vlašću došla i relativna civilizacija i sa njom i uređenje Sarajeva u savremenijem duhu i obliku. Ali većina onog što je ta austrijska okupatorska vlast davala Bosni i Sarajevu bilo je u stvari više potrebno njoj i njenim daljim imperijalnim ciljevima na Balkanu nego narodu Bosne i Hercegovine. Okupatorova urbanistika, kao i njegova arhitektura, bila je veran izraz njegovih društvenih shvatanja i političkoprivrednih planova. Na orijentalno Sarajevo, koje je već odavno bilo u punoj dekadenciji, ali još uvek imalo i harmonije i logike u svakoj svojoj pojedinoj građevini, kao i u svom celokupnom izgledu, nalepila je nova austrijska vlast arhitektonsku nedonoščad Centralne Evrope. Ona je stvorila uske ulice, nevesele kuće sa mračnim hodnicima, katoličke crkve i kapele bez traga plemenite tradicije i lepote. U isto vreme ona je modernizirala, proširila stara i podigla nova utvrđenja po visovima oko Sarajeva.

Habzburgovski pečat

Tako je ta arhitektura bez duha i oduševljenja, bez života i životne radosti, strana shvatanjima i potrebama novog vremena i interesima širokih masa naroda udarila svoj pečat jednom delu Sarajeva. I tako je u staroj osmanlijskoj busiji stvorena nova, moderna busija novog imperijalizma habzburgovske marke. Danas jedna nova epoha, koja je otpočela tek posle drugog svetskog rata, epoha u kojoj je narod Bosne i Hercegovine prvi put uistinu uzeo svoju sudbinu u svoje ruke, udara svoj pečat ovom drevnom gradu. I Sarajevo se po logici novog života izvlači prvi put u svojoj istoriji i definitivno iz tesnaca u koji ga je ukleštila gotovo petovekovna osmanlijska uprava, a iz kojeg ga nije htela i nije mogla da izvuče ni docnija uprava "hrišćanskih" država.

Sarajevo nekad

To je grad. Ali grad koji spada u visoko položene glavne gradove Evrope. Njegova nadmorska visina je preko petsto metara. Ono leži, kao što je rečeno, na samom otvoru uskog utvrđenog klanca; zidovi toga klanca, sastavljeni od crnih visokih planina, počinju tu da se rastavljaju i sve više šire; šireći se oni se postepeno spuštaju da bi se najposle u kaskadi sve nižih i nižih bregova i humaka izgubili u plodnoj ravnici Sarajevskog polja. U procepu tih planina i bregova, koji ga opkoljavaju sa tri strane, a ostavljaju mu slobodan vidik samo prema jugu, leži celo Sarajevo. Njegove kuće, javne građevine i ulice steru se samo manjim delom u ravnici, a većim delom penju se uz padine bregova. Tu su i one strme ali prostrane i bogate bašte koje okružuju gotovo svaku kuću na bregu, a koje su u tursko vreme bile jedna od slava Sarajeva. (Za te bašte je venecijanski ambasador Zeno, koji je 1550. godine prošao kroz Sarajevo, zapisao da po lepoti ne zaostaju za onima u Padovi). Tako Sarajevo ima dva vida i dva lica, jedno tamno i strogo, a drugo svetlo i ljupko.

Na visovima iznad neprohodno tesnog grotla dižu se kule i bastioni tvrđave osmanlijskog porekla. Iz tog tesnaca bije uvek nešto kao dah minulih ratova i opasnosti, malo straha i teskobe, pomešane sa oštrim planinskim vetrom. A dole, u dolini, gdje je osmanlijska vlast, u saradnji sa domaćim življem, razvila, u svojim najboljim vremenima, stvaralački rad i život širi se grad Sarajevo. Grad sa strmim i velikim tradicijama, esnafskog reda i radinosti, građanske svesti i municipalnog ponosa, poslovični grad novca i potrebe za novcem, ali i dobrog ukusa, i razvijenog smisla za red i lepotu, za skladan i radostan život. Te dve istorijski uslovljene i protivrečne osobine grada ostavile su traga i u duši sarajevskog čoveka: samosvest, preduzimljivost, želja za punim životom i daljim vidikom, a preko svega toga veo melanholije, dah neodređene teskobe i istorijskog opreza prema životu i svemu što život donosi.

Baščaršija

To je grad. Taj utisak i ta pomisao nameću se uvek kad se ispnemo na jedan od visova koji, okruženi starinskim utvrđenjima, stešnjavaju i nadvisuju Sarajevo. Uz padine bregova penju se strmi i u pesmama opevani sarajevski voćnjaci, a između njih se ruše, kao tanke lavine snega, bela mnogobrojna i tako karakteristična stara muslimanska groblja. (Ne znam kakva je to igra čula ili nedokučiva logika osećanja, ali uvek sam imao utisak da zaista voćnjaci idu uz breg, a da se groblja spuštaju). Sa sumrakom koji polagano pada belina njihovih nadgrobnih kamenova ističe se sve jače. Mnogi od tih tankih i uspravnih nišana nagnuo se kao da se sprema da legne u grob i on, zajedno sa svojim pokojnikom.

Nišani kao klasje

Na nekim mestima su ti nišani posejani tako gusto i toliko nagnuti i ispreturani da izgledaju kao klasje zamršeno i povaljano vetrom. Ta starinska muslimanska groblja nemaju ničeg od mračne tuge i jezivosti hrišćankih grobalja. ("Turci sahranjuju svoje mrtve mnogo lepše nego mi, njihova groblja su prave bašte", kaže jedno lice u Hajneovom "Putu po Harcu".) Muslimansko groblje zaista nije, kao hrišćansko, sumorno mesto na periferiji grada, nego sastavni deo žive slike jedne varoši; u njemu i oko njega smrt ne zamraćuje život i život ne skrnavi smrt. Ta groblja oko Sarajeva, sa svojim belim nišanima koji sve više tonu u zemlju, umiru danas i sama, ali spokojno i vedro, u dostojanstvu i lepoti kao što su umirali i bivali sahranjeni u toku stoleća oni koji u njima počivaju. Pod nama u ljubičastom sumraku tone sve više staro Sarajevo, sa svojim građevinama svih vremena i stilova, svojim crkvama, starim i novim, sinagogama i mnogobrojnim džamijama, pored kojih rastu jablanovi, vitki i visoki kao minareta. Grad buna i ratova, novca i gladnih godina, kužnih epidemija i razornih požara, grad veštih ljudi, koji su uvek voleli život, iako su ga poznavali i s lica i s naličja. Njegovo lice u poslednjoj svetlosti sutona izgleda drevno mudro; na njemu su, kao bore vekovnih podviga i iskustava, urezane linije ulica, krivudave i smele. One iz turske epohe, prave i krute one iz austrijskog vremena. Te dve vrste gradskih ulica još se jasno razlikuju kao dve azbuke iz dva razna pisma i jezika. Ali velom sumraka, koji biva sve gušći, sve ih više izjednačuje i stapa u nečitku priču zajedničke noći, koja sada pokriva istorije i legende, podvige stranih osvajača i domaćih malih i velikih tirana i oligarhija, pokrete narodnih masa, duge i zamršene račune i obračune između onih koji imaju a ne daju i onih koji nemaju ništa do svojih potreba.

Pogled na Sarajevo

Samo dole, u dnu vidika, gde prestaje stari grad, i počinje slobodna ravnica, ima još trag dnevne svetlosti. U posrednom, rumenom odblesku već skrivenog sunca belasa se dim fabričkih dimnjaka i naslućuju krovovi novih naselja. Tamo novi ljudi novih naraštaja ovog starog grada zidaju i grade novo. Sporo i mučno, jer sporo i mučno se ostvaruju velike stvari, biće tamo dole u ravnici savladana prošlost, prevaziđena istorija. Ispod te na oko devičanske ravnice počivaju u bogatim naslagama tragovi preistorijskih naselja, mozaici i miljokazi rimske epohe i novac i oružje srednjovekovne Bosne, a na njoj se grade fabrike i stanovi i pomaljaju oblici novog života. Pomaljaju se sporo i mučno, ali sigurno, po neumitnim zakonima društvenog razvitka. I u koje god doba dana i sa koga god uzvišenja bacite pogled na Sarajevo, vi uvek i nehotice pomislite isto. To je grad. Grad koji i dotrajava i umire, i u isto vreme se rađa i preobražava.

Ivo Andrić (15. ožujak 1975.)