Mnogi istoričari će utvrditi da je tzv. „Jogurt revolucijom“ u Vojvodini započeo krvavi raspad Jugoslavije, ali i da postoji čitav niz političkih okolnosti i događaja koji su prouzrokovali i “revoluciju” i ratove. “Jogurt” je deo šire, tzv. antibirokratske revolucije: koristeći kosovsku krizu, tadašnji neprikosnoveni lider Srbije Slobodan Milošević je, kroz seriju dobro organizovanih mitinga, odnosno “događanja naroda”, srušio legalna rukovodstva autonomnih pokrajina Vojvodine i Kosova, kao i republičku vrhušku Crne Gore, postavljajući na njihova čela sebi odane političare.

“Revolucija” je započela u Vojvodini. Tokom “jogurtskih” gibanja u Novom Sadu, oktobra 1988. godine, građani su u masovnim protestima zahtevali smenu pokrajinskog rukovodstva, nazivajući ih “autonomašima”, “foteljašima” i tvrdeći da rade protiv srpskih interesa. Demonstranti su, osim iz gradova Vojvodine, u Novi Sad dovedeni sa Kosova i iz centralne Srbije. Događaj je naziv dobio zato što su mitingaši jogurtom zasipali vojvođanske institucije, a 6. oktobra ujutro celokupno rukovodstvo, i državno i partijsko, podnelo je ostavku, nakon što su ih mitingaši držali zatvorenima u zgradi novosadske Banovine. Ostavku su podneli i zbog toga što je policija, pod snažnom političko-medijskom kampanjom iz Beograda, odbila poslušnost i nije želela da ih zaštiti. Osim toga, oni nisu dobili ni podršku, bar ne onakvu kakvu su očekivali, iz organa federacije, ali ni iz drugih republika SFRJ. Postoji bezbroj dokaza da demonstracije nipošto nisu bile spontane, već da su brižljivo pripremane u Beogradu, a da su u njihovoj organizaciji posebno važnu ulogu imale tajne službe, ali i centralni mediji koji su dugo vodili žestoku kampanju protiv pokrajinskog rukovodstva. Vojvodina je tada izgubila autonomiju, i nikada je potom nije vratila, osim one “fasadne”.

Ove godine će se obeležiti 35 godina od “događanja naroda” u Vojvodini, a o tim događajima, njihovim uzorcima i posledicama, razgovaramo sa jednim od najznačajnijih tadašnjih pokrajinskih funkcionera, Živanom Berisavljevićem. Rođen 1935. godine, Berisavljević je imao čitav niz važnih funkcija u Titovoj Jugoslaviji, a vrhunac karijere je bilo ambasadorsko mesto u Londonu od 1977. do 1981. godine. Tada je paralelno bio i ambasador SFRJ u Republici Irskoj iako je stolovao u glavnom gradu Ujedinjenog Kraljevstva. Prethodno je bio visoki funkcioner Centralnog komiteta SK Srbije, republički ministar za obrazovanje, nauku i kulturu, pomoćnik Saveznog sekretara za inostrane poslove … Po povratku iz diplomatije, dolazi kući, u Vojvodinu, i bez obzira na funkcije koje je obavljao, smatra se jednim od najznačajnijih i najuticajnijih političara u pokrajini, poznat po zalaganjima za autonomiju, ali i kao oštar kritičar srpskog nacionalizma, koji je u sadejstvu sa drugim nacionalizmima, kako kaže, razorio avnojevsku Jugoslaviju.

Na početku razgovora za Lupigu, Berisavljević ističe da je Milošević u Srbiji postojao mnogo pre Miloševića, odnosno njegovog ustoličenja za lidera nacije. On tvrdi da je veoma brzo nakon Titove smrti, i to je više puta potvrđeno, održan tajni sastanak svih čelnika Srbije, na kojem je dogovoren plan čiji je cilj ukidanje autonomija Vojvodine i Kosova, i smena aktuelnih rukovodstava u pokrajinama. Drugi deo dogovora je – da se Jugoslavija po svaku cenu mora prisiliti na promenu ustavnog ustrojstva i reviziju avnojevskih načela onako kako su ona ugrađena u ustavne reforme 1974. godine, a što znači jaču centralizaciju i majorizaciju najbrojnijeg naroda – Srba. Za ostvarenje tih ciljeva produkovano je i održavano “akciono jedinstvo” partijskog, državnog, duhovnog i intelektualnog vrha Srbije. Na kraju se pojavio i Slobodan Milošević kao tragični “izvođač radova”.

"Milošević je u Srbiji postojao mnogo pre Miloševića" - Živan Berisavljević (FOTO: Lupiga.Com/Duško Medić)

Vojvodina je bila prva na udaru „akcionog jedinstva“ Beograda. Da li je po vama tačna teza koju često čujemo, da je raspad Jugoslavije započeo u Vojvodini, ubijanjem njene autonomije?

- U Vojvodini je započela da se operativno sprovodi miloševićevska, imperijalno fašistoidna faza dugo pripremane srbijanske kontrarevolucije. Bio je to udar kojim je politikom grube prisile ostvaren ne samo kraj istinske ustavne autonomije Vojvodine i otpočeo sve intenzivniji proces zatiranja njenog identiteta, nego je i otpočeo brutalni kraj avnojevske Jugoslavije.

Da li je tadašnje vojvođansko rukovodstvo miloševićevskoj Srbiji smetalo samo zbog toga što je štitilo Vojvodinu i njenu autonomiju?

- Miloševićevska Srbija se osvetila SK Vojvodine, likvidirajući ga zbog toga što je on kao samosvojni organski deo SK Srbije i statutarno osobeni deo celine SK Jugoslavije, predstavljao autentičan otpor velikosrpskoj politici. Duže od decenije bio je nosilac i delotvorni organizator žilavog vojvođanskog otpora, koji je uspešno odbijao da prihvati memorandumski „noveliranu“ velikosrpsku politiku prisilne revizije principa na kojima je temeljen i građen položaj srpskog naroda u drugoj Jugoslaviji kao istinski ravnopravnoj zajednici svih konstitutivnih i drugih naroda koji su je tvorili. Odnosno, zato što je, znatno pre svih drugih, odlučno tu politiku počeo javno da raskrinkava i da dosledno i žilavo odbija da prihvati promenu načela i osnova na kojima je od nastanka avnojevske Jugoslavije građen položaj Srbije i autonomne Vojvodine u njenom sastavu. Bio je to i obračun sa onom Vojvodinom koja je odlučno odbijala srbijansku politiku upornog i istorijski nelogičnog, a politički apsurdnog stavljanja u istu ravan Kosova i Vojvodine. Kosova, čija je većinska politička elita težila izlasku iz Srbije tako što će dobiti status nove jugoslovenske republike ili pokrajine, sa Vojvodinom, koja se još jula 1945. godine nedvojbeno izjasnila da kao ustavna pokrajina trajno bude u sastavu Republike Srbije. Uostalom, Miloševića lično je – po mom nagovoru – samo par nedelja nakon udara na Vojvodinu, jedan tada nakratko i Slobi blizak viđeniji vojvođanski političar srednje generacije pitao zbog čega je 6. oktobra tako brutalno nasrnuo na Vojvodinu, iako su se predsednici Predsedništva Srbije i Predsedništva SAP Vojvodine nepunu godinu ranije skoro u potpunosti usaglasili oko usklađivanja ustava. On je u svom opširnom odgovoru potvrdio ovo što sam već naveo. Ali je dodao i još nekoliko važnih razloga, koje ću vam parafrazirano izložiti, zbog kojih je – uprkos pomenute saglasnosti – ovakav udar na Vojvodinu smatrao neizbežnim. Prvo, smatrao je da sa vojvođanskim rukovodstvom koje na odnose u Jugoslaviji ne gleda isto kao republički vrh, Srbija ne može početi sa preuređivanjem ustavnog uređenja postitovske Jugoslavije. Drugo, to se neizbežno preuređenje, po svemu sudeći, ne može izvesti bez rata, a Srbija rat može voditi samo ako je njeno vođstvo apsolutno politički jedinstveno i – što je ne manje važno – ako ono direktno kontroliše najkrupnije vojvođanske resurse, kao što su agroindustrija, banke, naftna industrija … I treće – buduća država Srbija, za slučaj da ne bude Jugoslavije, mora najbliže sarađivati sa Evropom. Hrvatska i Slovenija, kao suverene države, tu će saradnju ostvarivati u okviru već usvojene koncepcije Alpe-Adria, a za Veliku Srbiju to je ostvarivo ako razradi i osigura platformu Dunav-Rajna-Majna...

Posle smene vojvođanskog rukovodstva usledio je tzv. proces diferencijacije u kojem su desetine hiljada ljudi ostajale bez posla. Ili su, u boljem slučaju, ponižavajuće degradirani. Mnogi od njih su u tom periodu imali traumatična iskustva o kojima se ne zna mnogo ... Kako je to zapravo izgledalo u praksi?

- U višegodišnjem procesu po strahotnosti čuvene „diferencijacije“, iz svih vidova javnog života i sa svih važnijih stručnih, a ne samo političkih, državnih i drugih društveno uticajnih pozicija, bukvalno su počišćeni ne samo istaknuti funkcioneri nego svi oni građani Vojvodine koji su te poslove lojalno i legitimno obavljali do „Jogurt revolucije“. Većina koja je prokazana kao „eksponirani autonomaši“ ili „sluge autonomaša“ – ostavljena je bez posla i godinama onemogućavana da ga pronađe. Zapravo, po zlu opevana turska „seča knezova“, ali i sve posleratne političke čistke – čak i ona poput famoznog i takođe po zlu čuvenog „obračuna sa IB-eovcima“, a pogotovo obračuni sa “maspokovcima“, “rankovićevcima“, “srpskim liberalima“, pa i „stambolićevcima“ – bile su i po opsegu, i po perfidnosti načina na koji su izvođene, elegantna „šala i poskočica“ naspram čistke koja je prvih godina nakon „Jogurt revolucije“ izvršena u Vojvodini. Naravno, pre svega, u funkciji učvršćivanja prinudne uprave nad Vojvodinom nakon njene prisilne političke okupacije, a potom i kao oblik odmazde. Oni koji su famozni proces „diferencijacije“ pažljivije proučavali tvrde da je broj tako diferenciranih pojedinaca, uglavnom iz redova Vojvođana-starosedelaca, samo prve godine prelazio 30.000. U narednim godinama ta brojka je prešla 100.000 Vojvođana, uključujući tu i članove porodica diferenciranih, pa i odrasliju decu onih koji su okarakterisani kao “autonomaši”. Znam i iz najneposrednijeg uvida da su neki od mojih istaknutijih mlađih saboraca bili tako svirepo šikanirani da su, ne samo zadugo traumatizovani, nego su trajno nervno oboleli, a nekoliko njih se ubrzo nakon neviđenog šikaniranja i poniženja kojima su bili izvrgnuti teško razbolelo, pa i prerano umrlo. Vrh smenjenog rukovodstva, kojem sam i ja pripadao, bio je satanizovan godinama pre “Jogurt revolucije”. A poslednjih meseci 1988. godine proglašeni smo za „najopasniji remetilački faktor u Pokrajini i zemlji u celini“ – i stavljeni pod sve vrste policijske paske te izloženi svim oblicima javne i faktičke šikane. I to ne samo mi kao pojedinci, nego i članovi naših užih i širih porodica, naši lični i politički bliski prijatelji i saborci. Od najgnusnijih imputacija i svakovrsnih kleveta u cilju ličnih diskreditacija, pa do pretnji hapšenjima i smrću.

"Bio je to udar kojim je politikom grube prisile ostvaren ne samo kraj istinske ustavne autonomije Vojvodine, nego je i otpočeo brutalni kraj avnojevske Jugoslavije" (SCREENSHOT: YouTube)

Zašto su federalni organi, odnosno druge republike benevolentno gledale na Miloševićev udar na Vojvodinu?

- Sama činjenica da je takav udar izvršen, najubedljiviji je dokaz da je odnos snaga u vrhovima Saveza komunista Jugoslavije, u vodećim institucijama Federacije, kao i već uveliko promiloševićevski orijentisanim komandnim vrhovima zlosrećne JNA, bio takav da vrh Jugoslavije nije više bio u stanju da se delotvorno odupre srbijanskoj politici raspada i ukidanja SKJ, odnosno razbijanja Jugoslavije. Prema tome nije objektivno bio u stanju, a ni subjektivno voljan da pomogne Vojvodini da se sačuva.

Da li se može reći da je Vojvodina na neki način prećutno predata Miloševiću, da se verovalo da će se tako zadovoljiti njegovi apetiti?

- Rešavanje „vojvođanskog pitanja“ relativno brzo nakon Titove smrti, iz godine u godinu sve više i sve očevidnije prepuštano je na milost i nemilost prvo stambolićevsko-markovićevskoj Srbiji u prikrivanom dosluhu sa ćosićevskom kvazidisidentskom opozicijom, a posle famozne Osme sednice, snagama „antibirokratske“ (kontra)revolucije i razbijačke velikosrpske politike Slobodana Miloševića. Ova ocena podjednako važi za većinske delove najvažnijih političkih institucija Federacije, vrhove njenih obaveštajih službi, a naročito za – svojoj ustavnoj poziciji potpuno nedoraslo vojno-političko vođstvo JNA, kao i za dominantne frakcije u političkim vrhovima skoro svih republika. Početak tog plitkoumnog odustajanja od avnojevskih načela, bez kojih ne može biti avnojevske Jugoslavije, odnosno – početak politikantski kompromiserskog prilagođavanja svih njih tzv. “novostvorenom odnosu snaga“ u postitovskoj Jugoslaviji, po cenu flagrantnog podređivanja ustavnih nadležnosti i statutarnih odgovornosti najviših organa federacije političkoj volji lidera i neprincipijelnim stavovima rukovodstva Srbije, označio je samo par nedelja nakon spektakularne sahrane Tita tadašnji predsedavajući Predsedništva SFRJ Lazar Koliševski. Izrekao je čuvenu i udvoričku rečenicu: „Vreme je da prestanemo sa politikom ’slaba Srbija - jaka Jugoslavija’!“ Šta ta floskula podrazumeva, bilo je jasno demonstrirano nekažnjenim lupanjem pesnicama Petra Stambolića i Nikole Ljubičića za govornicom CK SKJ tokom prve konstitutivne sednice toga foruma, a samo sat nakon završetka Dvanaestog kongresa SKJ, kada je najviši organ Partije prisiljen da preinači tajnim glasanjem i ogromnom većinom donesenu odluku o neizboru Draže Markovića u njegovo Predsedništvo. Posle toga udara na elementarna prava i ulogu Centralnog komiteta i elementarno političko jedinstvo Saveza komunista Jugoslavije sledila je serija neoprostivih ustupaka najviših organa federacije Srbiji. A završilo se njihovom potpunom nemoći da se suprotstave Miloševiću – bar nakon “Jogurt revolucije” ili nakon famozne crnogorske „Žute Grede“, odnosno – istog takvog udara na federalnu Crnu Goru, samo par dana posle udara na autonomnu Vojvodinu.

Ipak, da li se odnos pojedinih republika prema „vojvođanskom pitanju“ i prema rukovodstvu Srbije razlikovao?

- Da, odnos pojedinih republika prema napadu političkog vrha Srbije na ustavni položaj Vojvodine i Kosova je bio različit i različito je evoluirao. Makedonija, a sve do Osme sednice i otvorenog napada na njene političke prvake, i Crna Gore – od samog su početka manje ili više otvoreno podržavale politiku vrha Srbije. BiH je sve do pokretanja afere „Agrokomerc“ u funkciji javnog obračuna sa tvrdokornim titovcima u njenom političkom vrhu, kakav je nesumnjivo bio npr. Hamdija Pozderac, bila odlučni protivnik politike Srbije, smatrajući je antijugoslovenskom i, samim tim, opasnom po stabilnost i opstanak mnogonacionalne republike ... Većina bosanskih političkih prvaka – sem nečasnih izuzetka tipa Milanka Renovice – na tom stanovištu je ostala sve do raspada Jugoslavije. Pa i nakon njega. Odnos Hrvatske i Slovenije prema ustavnim raspravama u Srbiji – evoluirao je i bivao sve blagonakloniji prema stavovima vrha Srbije – što su više eskalirale srbo-nacionske snage u samoj Srbiji i što je više njihov uticaj penetrirao u vrhove savezne države. Pritom, pritisak u ime Slovenije na nas u Vojvodini je vršen mnogo više preko slovenačkih predstavnika u vrhovima federacije, pre svega Staneta Dolanca i Milana Kučana, nego direktno iz Ljubljane ... Iako je bilo jasno još u toku rasprava koje su prethodile ustavnim reformama 1974. godine da najveći deo političkog vođstva Slovenije pitanje pokrajina u Srbiji smatra unutrašnjm pitanjem Republike Srbije. U Hrvatskoj je oko toga došlo do stanovitih podela na one koji su – poput Vladimira Bakarića, sve do njegove prerane smrti, ili meni bliskih Dušana Dragosavca i naročito Stipe Šuvara, te njihovih istomišljenika iz reda doslednih titovaca – bili zagovornici odlučnog otpora politici redefinisanja ustavnih odnosa u Jugoslaviji, i onih koji su bili u dosluhu sa čelnicima Srbije, poput Mike Špiljka, Ivice Račana, a pred sam kraj Jugoslavije, i Josipa Vrhovca – koji su zapravo bili protagonisti zlosrećne politike tzv. hrvatske šutnje ... Politike koja je bitno doprinela raspadu Jugoslavije i potonjoj pobedi tuđmanovsko-nacionskih snaga u samoj Hrvatskoj.

"Mika Špiljak i Ivice Račana bili su protagonisti zlosrećne politike tzv. hrvatske šutnje" (FOTO: Lupiga.Com/Duško Medić)

Na kraju, od osam članica federacije, sedam su samostalne države. Vojvodina je izgubila sve, čak i autonomiju. Možemo li za takav ishod okriviti još koga osim prethodno nabrojanih?

- Kako to mislite „izgubila sve“?! Mnogo tačnije je reći da je Vojvodini kao osobenom konstitutivnom entitetu Republike Srbije i jugoslovenske federacije brutalnom političkom prisilom oduzeta njena teško izborena ustavna autonomija, kao suštinski sadržaj i izraz njenog političkog subjektiviteta i njenog regionalnog identiteta. Prisilni udar je ostvaren oktobra 1988. godine – činom „Jogurt revolucije“ – nakon skoro decenijski dugog žilavog otpora Vojvodine i njenog legitimnog političkog vođstva onim istim nazadnjačkim velikosrbijanskim snagama, koje su ubrzo nakon toga – naravno, u sprezi sa istim takvim snagama u svim bivšim jugoslovenskim republikama – raspomamljivanjem krvavog etnogenocidnog rata razbile i samu državu Jugoslaviju i razdrobili je na sedam malih, još uvek na različite načine međusobno zavađenih državica. Inače, sasvim ste u pravu kada tvrdite da je Vojvodina platila najveću cenu raspadu druge Jugoslavije. Jer od tada do danas, ona je tretirana kao bezdušno raubovani ratni plen i okupirani deo Republike Srbije. Istina – nezavisne, ali svome složenom biću ustavno-politički neprimereno ustrojene kao apsolutno centralističke države. Između ostalog, i zbog tog azijatski apsolutističkog centralizma već decenijama potpuno disfunkcionalne, korupcionaške i invalidno nedovršene države. Snage čija je politika bila razaranje avnojevske Jugoslavije i stvaranje ovakve Srbije – i svi koji su sa njima u raznim fazama rađanja i ostvarivanja te politike šurovali i danas šuruju – snose i najveći deo krivice za sve što se desilo i danas se dešava sa Vojvodinom.

Izgleda da to nije bilo moguće, ali da je Vojvodina uspela da se sačuva, da nije poklekla, da li mislite da bi ratovi u Jugoslaviji mogli bili izbegnuti?

- Pokušaću da odgovorim na ovo hipotetičko pitanje. Ne mislim da bi, u takvim okolnostima u državi u celini, bili izbegnuti potonji krvavi unutrašnji ratovi i da je – kako kažete – Vojvodina uspela da se sačuva, da ne poklekne ... Ratoboračka Srbija je u vreme političkog nasrtaja na Pokrajinu bila na vrhuncu svoga srbo-nacionskog zanosa i čvrsto rešena da svoje ciljeve ostvari po svaku cenu. Siloviti nasrtaj na Crnu Goru, izveden samo par dana posle „Jogurt revolucije“, to uverljivo potvrđuje ... Uveren sam, dakle, da bi i u slučaju da je vojvođansko političko rukovodstvo preživelo kojim čudom šestooktobarski udar na Vojvodinu – takva Srbija ostvarila još potpunije ukidanje vojvođanske autonomije ratnim putem, kao što je to učinila na Kosovu, odnosno – kao što je ratovima pokušala da stvara svoje „autonomije“ u srpskim krajinama na teritoriji Hrvatske i BiH.

Lupiga.Com

Naslovna fotografija: Lupiga.Com/Duško Medić